Tradycje Krakowa jako ośrodka pielgrzymkowego sięgają XII stulecia. Przez wieki ciągnęli tu pątnicy, którzy nawiedzali groby "świętych krakowskich". Głównymi ośrodkami kultu były zawsze Katedra na Wawelu oraz Skałka. Nowa epoka w dziejach pielgrzymek krakowskich wiąże się przede wszystkim z sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach i kultem św. Faustyny Kowalskiej.

Szczytowy okres pątnictwa w Krakowie przypadał na wiek XV, kiedy to rejestrowano tutaj 17 loca sacra. Obok kultu św. Floriana (zwłaszcza na Kleparzu) najbardziej rozwinięty był kult św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Kraków piętnastowieczny otrzymał nazwę Felix saeculum Cracoviae (Szczęśliwy wiek Krakowa), wynikającą z faktu, że w mieście żyło i działało sześć osób zmarłych w opinii świętości: Jan Kanty, Izajasz Boner, Michał Giedroyć, Świętosław zwany Milczącym, Szymon z Lipnicy, Stanisław Kazimierczyk. Ponadto liczni pielgrzymi wędrowali też do miejsc związanych m.in. z kultem: Jacka Odrowąża, Salomei, Jana Prandoty, Jadwigi Królowej. Ze względu na istniejące tutaj liczne świątynie, miejsca święte, związane zarówno z kultem relikwii jak i cudownymi wizerunkami w XVI wieku pojawiło się określenie Cracovia altera Roma (Kraków drugim Rzymem). Termin ten jest stosowany również współcześnie. Nie ma bowiem poza Rzymem drugiego miasta na świecie, którego przestrzeń byłaby tak "wypełniona" świętością. Pochowanych jest tutaj sześć osób już kanonizowanych i osiem błogosławionych. Badania A. Wilkońskiej wykazały, że łącznie w Krakowie znajduje się blisko 160 miejsc i przedmiotów kultu religijnego o zróżnicowanym zasięgu oddziaływania. Z miejscami świętymi miasta od wczesnej młodości związany był Karol Wojtyła, który już jako uczeń przyjeżdżał z Wadowic w celu nawiedzenia krakowskich loca sacra. Potem, jako metropolita, starał się podtrzymywać tradycje pielgrzymkowe Krakowa. Główne pielgrzymki wiązały się zwłaszcza z dorocznymi uroczystościami św. Stanisława (Wawel, Skałka) i świętem Podwyższenia Krzyża Świętego (Mogiła). Później doszły Łagiewniki. Określenie Krakowa "drugim Rzymem" nabrało szczególnego znaczenia w kontekście posługi papieskiej Jana Pawła II. Coraz wyraźniejsze kształty nabiera "Szlak Jana Pawła II", który obejmuje wiele miejsc związanych z różnymi momentami życia i działalności Karola Wojtyły, a także nawiedzanych później przez Jana Pawła II podczas Jego wizyt w Krakowie.

W latach 1430-1520 do ośrodków poświęconych "krakowskim" świętym przybyło około 840 pielgrzymek z ponad 160 miejscowości. Zasięg ponadregionalny miał kult św. Stanisława Biskupa i Męczennika, św. Jadwigi Królowej, św. Jana z Kęt, bł. Szymona z Lipnicy. W następnych stuleciach pojawił się kult innych osób zmarłych w opinii świętości, m.in. św. Alberta Chmielowskiego czy św. Faustyny Kowalskiej. Ważną rolę odgrywał również kult Chrystusa, zwłaszcza w opactwie OO. Cystersów w Mogile (niegdyś wieś, od lat 50-tych XX w. w granicach Wielkiego Krakowa). Na przełomie XIV i XV w. zaczął rozwijać się kult maryjny, przejawiający się czcią cudownych wizerunków. Od XIV w. przy kościele OO. Franciszkanów rozwinięty był kult eucharystyczny wokół figury cierpiącego Chrystusa i kult maryjny wokół wizerunku Matki Bożej Bolesnej. Wiązało się z tym powstanie w 1595 r. Arcybractwa Męki Pańskiej. Organizowało ono m.in. misterium pasyjne odbywane do dziś w piątki Wielkiego Postu w bazylice OO. Franciszkanów. Pielgrzymki do Krakowa odżyły w latach zaborów w ramach rozwijającego się wówczas "pątnictwa narodowego", formy nieznanej w innych krajach. Pojawiło się ono w drugiej połowie XIX w. i trwało do I wojny światowej. W okresie tym Kraków ponownie stał się duchową stolicą Polski. Do najliczniej odwiedzanych miejsc świętych należała wawelska katedra oraz leżąca w sąsiedztwie Skałka. Przez wieki Kraków stał się również najważniejszą narodową nekropolią. W okresie utraty przez Polskę niepodległości to nagromadzenie sacrum w połączeniu z funkcją nekropolii sprawiło, że Kraków stał się najważniejszą ostoją polskości, lub - jak pisze Franciszek Ziejka: "przyjął na siebie rolę «centrum polszczyzny», które należało odwiedzić, poznać, pokochać".

Obecnie wśród wielu obiektów kultowych Krakowa wiodącą rolę odgrywają przede wszystkim: Katedra Wawelska (kult św. Stanisława oraz św. Jadwigi Królowej), sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach oraz sanktuarium Krzyża Świętego w Mogile.

Kult św. Stanisława Biskupa i Męczennika, jednego z głównych patronów Polski, już w XIII wieku nabrał charakteru ogólnokrajowego.

Prawdopodobnie XIV stulecia sięga tradycja pieszych pielgrzymek królów polskich z Wawelu na Skałkę, odbywanych w przeddzień uroczystości koronacyjnych. Przypuszczalnie jeszcze ze średniowiecznej tradycji wywodzi się procesja z relikwiami Świętego, z katedry wawelskiej na Skałkę, stanowiąca i dzisiaj centralny punkt uroczystości odpustowych. Uczestniczy w niej episkopat Polski z księdzem prymasem na czele. Grób świętego spełniał w przeszłości funkcję Ołtarza Ojczyzny - Are Patriae. Miejscem kultu św. Stanisława jest również Skałka, gdzie w 1079 r. zginął on śmiercią męczeńską. Na dziedzińcu znajduje się sadzawka, zwana "Kropielnicą Polską". Według tradycji po zamordowaniu świętego jego ciało poćwiartowano i wrzucono do sadzawki. Dzięki temu woda nabrała mocy uzdrawiającej, zwłaszcza przy schorzeniach wzroku. Kronikarz piszący w XIII w. biografię św. Stanisława wśród przybywających do sadzawki chorych pątników wymienia również pielgrzymów narodowości żydowskiej.

Wielką czcią otaczane są również relikwie Królowej Jadwigi, kanonizowanej przez papieża Jana Pawła II podczas Jego pielgrzymki do Ojczyzny w 1997 roku.

Mogiła należy do najsłynniejszych polskich sanktuariów Jezusa Ukrzyżowanego. Kult rozwija się od XIII w. wokół cudownego krucyfiksu. Najwięcej pielgrzymów przybywa tu podczas oktawy Podwyższenia Krzyża Świętego (główny odpust) oraz w Wielkim Tygodniu.

Rozwój kultu maryjnego wiązał się w pierwszym okresie (przełom XIV/XV w.) przede wszystkim ze słynącymi łaskami wizerunkami Matki Bożej w kościołach: Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku (obraz Matki Bożej Piaskowej, koronowany w 1883 r.), Bożego Ciała oraz Augustianów p.w. św. Katarzyny. W następnych stuleciach największą sławą cieszyły się (i cieszą nadal) zwłaszcza te wizerunki Maryi, które zostały wyróżnione koronami papieskimi (około 10).

Wspomnieć też należy o bardzo specyficznych pielgrzymkach Polaków i obcokrajowców wędrujących na spotkanie z Janem Pawłem II podczas jego wizyt w Krakowie. Ojciec Święty odwiedził miasto siedem razy, w latach: 1979, 1983, 1987, 1991, 1997, 1999, 2002. Na główne uroczystości z udziałem Papieża przybywały setki tysięcy, a nawet miliony pątników niekiedy z regionów i krajów znacznie oddalonych od Krakowa. Wszystkie miejsca spotkań z Janem Pawłem II stawały się w danym dniu, w danym momencie, najważniejszym centrum pielgrzymkowym świata. Ich wyróżnikiem była niewątpliwie ich niepowtarzalna atmosfera, rzadko spotykana podczas innych uroczystości religijnych. W latach systemu komunistycznego te spotkania z Papieżem dawały wszystkim poczucie siły, wzajemnej solidarności. Zawsze dodawały sił dla przetrwania trudnych czasów. Najbardziej zapadły w pamięci spotkania z Janem Pawłem II na krakowskich błoniach w 1979 i 2002 roku. Podczas Jego ostatniej pielgrzymki w spotkaniu uczestniczyło około 2,5 mln wiernych. Wielu z uczestników tych zgromadzeń zaczęło regularnie nawiedzać główne miejsce święte Krakowa.

Kraków zawsze był miastem Jana Pawła II. Przy każdej okazji sam to podkreślał z całą mocą. I takim miastem Kraków pozostanie również w przyszłości. Będzie przyjeżdżać coraz więcej osób z kraju i z zagranicy wędrujących "Szlakiem Jana Pawła II". Obejmuje on wiele miejsc związanych z różnymi momentami życia i działalności Karola Wojtyły, a także nawiedzanych później podczas wizyt papieskich. Wymieńmy przynajmniej kilka, do których najczęściej kierują się osoby wędrujące śladami Jana Pawła II: Pałac Biskupów Krakowskich ze słynnym na cały świat oknem, z którego Jan Paweł II prowadził rozmowy z młodzieżą; pobliską bazylikę OO. Franciszkanów, którą często nawiedzał już od czasów akademickich, modląc się w ławce, którą dziś nazywa się "papieską"; Katedrę Wawelską, gdzie w Krypcie św. Leonarda odprawił w dniu 2 listopada 1946 roku swoją mszę św. prymicyjną; Skałkę, na którą przez szereg lat prowadził tradycyjną procesję z Wawelu; Uniwersytet Jagielloński, zwłaszcza Collegium Novum i Collegium Maius; bazylikę św. Floriana, w której był wikarym i duszpasterzem akademickim w latach 1949-1951; Cmentarz Rakowicki, na którym spoczywają Jego Rodzice; bazylikę Mariacką; kościół Arka Pana w Bieńczycach, miejsce które zasłynęło z walki z władzą komunistyczną o drewniany krzyż, w którym od 1960 r. Karol Wojtyła odprawiał słynne pasterki pod gołym niebem; kamieniołomy na Zakrzówku oraz tereny po dawnych Zakładach Sodowych "Solvay" w Borku Fałęckim, gdzie Karol Wojtyła pracował jako robotnik w latach okupacji hitlerowskiej; sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach. Ale Janem Pawłem II jest "napełniony" cały Kraków, wszystkie ulice, place, zaułki, Planty, teatry, biblioteki i oczywiście świątynie. Pielgrzymi nawiedzają też groby osób beatyfikowanych i kanonizowanych przez "naszego" Papieża: bł. Angeli Truszkowskiej (kościół sióstr felicjanek), św. brata Alberta i bł. matki Bernardyny Jabłońskiej (kościół Ecce Homo), bł. Anieli Salawy (bazylika OO. Franciszkanów), św. Faustyny (sanktuarium Bożego Miłosierdzia w Łagiewnikach), bł. Stanisława Kazimierczyka (kościół Bożego Ciała). Ponadto w kościele salezjańskim wierni czczą pamięć beatyfikowanego w 1999 roku ks. Józefa Kowalskiego, zamordowanego przez hitlerowców w Oświęcimiu. Mówiąc o funkcji religijnej samego Krakowa nie sposób pominąć powiązań miasta z regionem Małopolski. Bardzo często bowiem Kraków jest jedynie punktem etapowym dla pielgrzymek wędrujących do sanktuariów zlokalizowanych zarówno w naszym regionie, jak też w innych regionach Polski czy Europy.

W Małopolsce znajduje się łącznie kilkaset miejsc świętych o różnym zasięgu, do których pielgrzymują wierni.. Podobnie jak w całym Kościele rzymskokatolickim na świecie i w Polsce większość sanktuariów Małopolski jest związanych z kultem maryjnym. Są to m.in. Kalwaria Zebrzydowska, Ludźmierz, Tuchów, Wiktorówki-Rusinowa Polana, Zakopane-Krzeptówki. Należy też wspomnieć zwłaszcza o Tropiu nad Dunajcem (kult św. Andrzeja Świerada), Kobylance (cudowny krucyfiks), Szczepanowie (kult św. Stanisława Biskupa i Męczennika), a zwłaszcza jeszcze raz o Kalwarii Zebrzydowskiej jako ośrodka kultu Męki Pańskiej z jedną z najbardziej znanych w Europie kalwarii. Na naszych oczach wykształca się nowy ośrodek pielgrzymkowy o zasięgu światowym - Wadowice. Specyficznym ośrodkiem jest Oświęcim, w którym rejestruje się "para pielgrzymki" wyznawców różnych religii i wyznań z całego świata.

W sieci sanktuariów małopolskich główną rolę odgrywają - poza Krakowem - następujące ośrodki: Kalwaria Zebrzydowska, posiadająca zasięg międzynarodowy i przyjmująca rocznie ponad milion pątników; Zakopane-Krzeptówki - zasięg krajowy; Ludźmierz, Tuchów - zasięg ponadregionalny. Jednak większość sanktuariów ma zasięg lokalny, ograniczony zazwyczaj do parafii lub dekanatu. Obserwuje się wyraźną koncentrację sanktuariów w obrębie Karpat - około stu. Można nawet mówić o istniejącym od stuleci szlaku pielgrzymkowym obejmującym różne sanktuaria położone w tym masywie górskim.

Podsumowanie

Przeprowadzone rozważania wskazały na wielką rangę Krakowa i Małopolski w światowych migracjach pielgrzymkowych. Wynika to z jednej strony z liczącej stulecia tradycji pielgrzymowania do świętych miejsc, zwłaszcza w Krakowie, ale również w innych ośrodkach, np. w Kalwarii Zebrzydowskiej. Po drugie ważną rolę we współczesnej promocji Krakowa jako światowego centrum pielgrzymkowego odgrywa Kult Bożego Miłosierdzia powiązany z kultem św. Faustyny, który ma charakter globalny, ogólnoświatowy. Ale najważniejszą rolę w kształtowaniu tej funkcji Krakowa i regionu odegrała osoba Jana Pawła II.

Kraków zawsze był miastem Jana Pawła II. Przy każdej okazji sam to podkreślał z całą mocą. I takim miastem Kraków pozostanie po śmierci tego Wielkiego Papieża. Będzie przyjeżdżać do nas coraz więcej osób z kraju i z zagranicy wędrujących "Szlakiem Jana Pawła II". To wielkie wyróżnienie dla miasta i regionu, ale i wielka szansa promocji w skali globalnej.

Nie należy też zapominać, że Kraków już od stuleci był ważnym ośrodkiem kultu religijnego wyznawców judaizmu. Z roku na rok wzrasta liczba Żydów przybywających z całego świata na cmentarz Remuh, a zwłaszcza na grób Mojżesza Isserlesa.

Zadajmy więc sobie pytanie, czy nasze ośrodki kultu religijnego są przygotowane do przyjmowania wzrastającej liczby odwiedzających? Czy sanktuaria, a także władze samorządowe są w stanie zapewnić wizytującym odpowiednie warunki pobytu w zakresie zaspokojenia potrzeb duchowych i bytowych? Wreszcie co należy uczynić, aby pielgrzymi zechcieli przeznaczyć na pobyt w głównych ośrodkach co najmniej 2-3 dni zamiast kilku godzin, jak ma to miejsce obecnie?

Odpowiedź na tak postawione pytania wbrew pozorom nie jest prosta i łatwa. Wymaga odpowiedniej diagnozy stanu istniejącego, prawidłowych założeń prognostycznych, a przede wszystkim ścisłej kooperacji gospodarzy sanktuarium, władz samorządowych i rządowych, a także odpowiednio przygotowanych kadr i zagospodarowania. Politykę w tym zakresie należy wypracowywać korzystając z przykładów i doświadczeń zagranicznych. Wiele z tych osiągnięć na trwałe znalazło swoje miejsce w światowej literaturze przedmiotu, natomiast ciągle nie znajdują dostatecznego uznania i zrozumienia wśród decydentów polskich. Często można odnieść wrażenie, że zainteresowane strony nie w pełni zdają sobie sprawę ze skali zjawiska, jakie w sensie globalnym stanowią pielgrzymki i turystyka religijna. Niemal zupełnie bagatelizowanym przejawem tego fenomenu są jego konsekwencje ekonomiczne, społeczne i kulturalne.

Kalwaria Zebrzydowska jest jednym z najbardziej znanych w Europie miejsc kultu Męki Pańskiej i kultu maryjnego. Na odbywające się tu uroczystości pasyjne w Wielkim Tygodniu i Maryjne w sierpniu przybywa coraz więcej pielgrzymów i turystów z całej Europy. Dodatkową atrakcję dla obcokrajowców stanowi fakt, że cały zespół klasztorno - parkowy wraz z unikatowej wartości kalwarią został wpisany w 1999 r. na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO. Sanktuarium posiada zasięg europejski. Zapewne w przyszłości wykształci się "zespół pielgrzymkowy" Kalwaria Zebrzydowska - Wadowice związany z osobą Jana Pawła II. Atrakcyjność Kalwarii Zebrzydowskiej podnosi też korzystne położenie w pobliżu Krakowa - Łagiewnik oraz Ludźmierza na Podhalu.. Specyficznym ośrodkiem "para - pielgrzymkowym" o zasięgu światowym dla wyznawców różnych religii jest Oświęcim. Już obecnie rozwijają się tutaj międzynarodowe spotkania ekumeniczne.

Należy się spodziewać, że systematycznie będzie również wzrastać ranga międzynarodowa niektórych ośrodków o zasięgu ponadregionalnym. Do grupy tej należy przede wszystkim Ludźmierz, który ma szansę na odgrywanie ważnej roli wśród sanktuariów górskich Europy.

Dla rozwoju przyjazdów pielgrzymów zagranicznych już w najbliższej przyszłości istotne znaczenie będzie mieć europejski Szlak Jana Pawła II. Różne warianty tego szlaku przebiegają przez Polskę w kierunku różnych stron kontynentu.

Istotnym atutem dla rozwoju przyjazdów cudzoziemców jest fakt, że w niektórych dzielnicach Polski zachował się do dzisiaj "regionalny" charakter pielgrzymek, nierzadko zabarwiony swoistymi elementami ludowymi, folklorystycznymi. Odnosi się to przede wszystkim do Karpat.

Należy zmobilizować wszystkie siły, aby Kraków i Małopolska mogły stać się ważnym miejscem na mapie pielgrzymek o zasięgu światowym. Jesteśmy to winni Janowi Pawłowi Wielkiemu!

Prof. dr hab. Antoni Jackowski

**********

Wspólnota Małopolska, Wydanie Okazjonalne, grudzień 2006